Mianem stomatopatii protetycznych określa się stany patologiczne jamy ustnej występujące w czasie użytkowania uzupełnień protetycznych, głównie protez akrylanowych częściowych lub całkowitych. Pacjent zwykle odczuwa dyskomfort spowodowany zmianami na błonach śluzowych, może dochodzić do pieczenia i obrzęków, zwykle zlokalizowanych na obrzeżach protezy. Przyczyny stomatopatii protetycznych mogą mieć różny charakter, zwykle dzieli się je na sześć grup:
- o charakterze mechanicznym
- wywołane infekcją bakteryjną i/lub grzybiczą
- spowodowane występowaniem różnych metali (powstawanie prądu elektrogalwanicznego)
- o charakterze toksycznym
- alergiczne
- związane z psychiką
Podrażnienia na skutek działania mechanicznego
Do najczęściej spotykanych przyczyn stomatopatii protetycznych zalicza się podrażnienie śluzówki. Tego typu urazy powstają, gdy proteza jest źle dopasowana – występuje wówczas ucisk, lub też dochodzi do zwiększonego tarcia płyty protezy czego oznaką są otarcia. Zmiany takie obserwowane są przy stosowaniu protez osiadających całkowitych oraz częściowych. Im większa powierzchnia płyty protezy, tym częściej może dochodzić do tego rodzaju dolegliwości, ponieważ istnieje większe ryzyko, że jej przyleganie nie będzie równomiernie i powstaną odleżyny. Urazy mechaniczne może wywoływać także niewystarczająco wypolerowana powierzchnia protezy – jeśli jest szorstka działa podobnie jak pumeks, co prowadzi do zdzierania naskórka. Zmiany mogą być wywoływane także przez elementy metalowe, jak klamry oraz zbyt ostre krawędzie zębów sztucznych. W niektórych przypadkach klamry sprowadzają do starcia szkliwa zębów, do których są przymocowane.
Jeśli pacjent zaobserwuje u siebie takie dolegliwości powinien jak najszybciej zgłosić się do gabinetu stomatologicznego, gdzie ich przyczyna zostanie dokładnie zdiagnozowana. Przeważnie wystarczają małe zabiegi, takie jak dogięcie klamry, zebranie nadmiernej ilości materiału z płyty protezy, czy też wypolerowanie jej powierzchni. Jeśli urazy tkanek miękkich wynikają z niewłaściwego przylegania płyty protezy, wówczas z uwagi na powtarzające się miejsce powstawania podrażnienia rozwija się proces zapalny. W takich przypadkach istnieją dwa wyjścia – podścielenie protezy, czyli dodanie do niej właściwego materiału, lub też jej wymiana.
Rzadziej obserwuje się mechaniczne urazy wywołane przez protezy szkieletowe, korony czy mosty. Mogą one powodować zapalenie tkanek przyzębia, zwykle przyczyną jest ich nadmierna długość lub niewłaściwie wyprofilowane brzegi, które drażnią głównie dziąsła.
Problemy mogą się pojawiać zarówno w przypadku starych, jak i nowych protez. Jeśli proteza jest nowa i przeszkadza, wówczas należy zrezygnować z jej noszenia i udać się do lekarza. Wskazane jest założenie uzupełnienia na około 2 godziny przed przyjęciem – źle dopasowana proteza pozostawia ślady na śluzówce, tak więc łatwiej jest ustalić w którym miejscu występuje niedopasowanie, aby szybciej można było je usunąć. Ważne: protezy może naprawiać jedynie stomatolog – w żadnym razie nie należy próbować robić tego samemu, gdyż grozi to poważnymi urazami, a także zniszczeniem uzupełnienia. Protezy noszone przez wiele lat (> 5) także mogą stać się przyczyną problemów. Noszenie protezy sprawia, że siły żucia działają w zmieniony sposób na kość i dochodzi do przebudowy podłoża kostnego oraz tkanek miękkich, w wyniku czego może pojawiać się niepełne przyleganie. W takich przypadkach podejmuje się próby podścielania płyt protezy lub w razie potrzeby wykonuje się nowe uzupełnienia.
Stomatopatie wywołane infekcjami bakteryjnymi i grzybiczymi
Powierzchnie protez, podobnie jak powierzchnie zębów naturalnych stanowią miejsce osadzania się płytki bakteryjnej, w wypadku uzupełnień protetycznych nazywa się ją często płytka protez. Największą akumulację płytki obserwuje się przy protezach opartych o błony śluzowe, czyli osiadających, zarówno całkowitych, jak i częściowych. Obecne w płytce drobnoustroje namnażają się i tworzą w miarę upływu czasu coraz bardziej zróżnicowane struktury, ponadto w czasie prowadzonej przez bakterie i grzyby przemianie materii niektóre jej produkty uboczne są wydalane na zewnątrz komórki i mogą podrażniać komórki człowieka. Najwięcej infekcji przy noszeniu protez obserwuje się w przypadku płyty protezy całkowitej szczęki, wynika to z dużej powierzchni uzupełnienia przylegającego do tkanek podniebienia twardego – pomiędzy płytą protezy a błona śluzową jest wilgotno, utrudnianie takiej przestrzeni przez ślinę jest utrudnione, albo wręcz niemożliwe. Dodatkowo korzystnie na rozwój bakterii i grzybów wpływa temperatura – ciepło przyspiesza ich rozmnażanie.
Stan ten spowodowany jest zwykle brakiem odpowiedniej higieny – pacjenci nie oczyszczają odpowiednio protezy lub też w ogóle jej nie zdejmują. Całodobowe używanie protezy, bez ściągania jej na noc sprawia, że resztki pokarmowe i płytka gromadzą się pod protezą bardzo szybko. Wzmożone ryzyko wystąpienia tego schorzenia dotyczy osób odczuwających suchość w ustach, fachowo nazywaną kserostomią oraz u osób ze skłonnością do kandydozy – grzybicy jamy ustnej wywołanej drożdżakami.
W przypadku infekcji obserwuje się zaczerwienione błony śluzowe u pacjenta – występuje postępujący proces zapalny, dodatkowo pojawiać mogą się ból i pieczenie. Jeżeli stan nie jest leczony i postępuje może dochodzić do zakażeń grzybiczych – charakterystyczne są białawe naloty, które mogą się ze sobą zlewać, zmiany dają się łatwo usunąć, pozostają po nich czerwone krwawiące plamy.
Pacjent, który zauważy u siebie takie symptomy powinien udać się do stomatologa, który ustali przyczynę dolegliwości. Jeżeli rzeczywiście są one wynikiem niedbałości o higienę jamy ustnej należy koniecznie dążyć do jej poprawy – dbać należy zarówno o jamę ustną, jak i o samą protezę. Oprócz zalecenia poprawy higieny wdraża się leczenie farmakologiczne (za pomocą leków) lub farmakologiczno-protetyczne w zależności od etapu zmian. Jeżeli stwierdzona zostanie grzybica konieczne jest wykonanie nowej protezy i aplikacja leków na zmieniona błonę śluzową. Preparaty lecznicze nakładane są albo bezpośrednio na zmiany, albo na płytę protezy – na część, która przylega do tkanek miękkich. W stanach mało intensywnych zwykle wystarcza przyjmowanie leków.
Stomatopatie o charakterze toksycznym
Ta grupa stomatopatii nie jest częsta, wynika ona z nieprawidłowej obróbki płyty protezy przez technika dentystycznego. Akryl, z którego wykonywane są protezy występuje początkowo w stanie monomeru – czyli cząsteczki, która ma możliwość wiązania się w duże łańcuchowe struktury czyli polimery. Proces polimeryzacji akrylu jest jednym z etapów tworzenia protezy, jeżeli proces nie przebiega odpowiednio długo lub ma miejsce w niższej niż zalecana temperaturze, to nie wszystkie monomery połączą się w łańcuchy i pozostanie ich niewielka ilość nazywana monomerami resztkowymi. O ile polimery u większości osób raczej nie powodują podrażnienia, o tyle monomery resztkowe mogą przenikać do błony śluzowej i wywierać toksyczny efekt na komórki, przez co dochodzi do podrażnień. Główne objawy tej przypadłości to uczucie pieczenia/świądu oraz zaczerwienienie śluzówki mającej kontakt z niespolimeryzowanym materiałem. Charakterystyczne jest nasilanie się objawów w czasie noszenia uzupełnienia.
Pacjent, który zaobserwował u siebie takie objawy powinien zaprzestać użytkowania protezy i zgłosić się do stomatologa. Nie należy myśleć, że stan ten zniknie samoczynnie. W takim przypadku możliwe jest powtórzenie polimeryzacji w laboratorium, tak, aby resztkowy monomer utworzył polimer, lub wykonanie nowego uzupełnienia, jeśli ponowna polimeryzacja nie przyniesie rezultatu.
Alergiczne stomatopatie
Niektóre osoby są uczulone na tworzywo, z którego wykonane są protezy – akryl. Ponieważ akryl stosowany jest nie tylko do wytwarzania protez całkowitych i częściowych, ale także mostów i niektórych typów koron, które są nim pokrywane w celu polepszenia estetyki osoby uczulone noszące tego rodzaju uzupełnienia mogą odczuwać dolegliwości. Kolejną substancją, jaka może uczulać to nikiel, który jest dodawany do stopów metali używanych w protetyce stomatologicznej. Objawy występujące u osób z alergią na obie te substancje są podobne. Charakterystyczne dla uczuleń jest pojawianie się symptomów w postaci zaczerwienienia, uczucia pieczenia, obrzęku oraz grudek na śluzówce zaraz po założeniu protezy i stosunkowo szybkie ich zanikanie po wyjęciu uzupełnienia z jamy ustnej.
Rozmieszczenie zmian jest zależne od rodzaju uzupełnienia – u osób noszących protezy całkowite lub częściowe przylegające zmiany obecne są w miejscach styku płyty ze śluzówką. W przypadku koron i mostów akrylowych zmiany pojawiają się na brzegu dziąsłowym w sąsiedztwie uzupełnienia – najczęściej są to zaczerwienienia, którym towarzyszy ból.
Pacjent powinien się zgłosić do gabinetu stomatologicznego, jeśli wystąpią u niego takie dolegliwości. W przypadku wystąpienia alergii na akryl wykonuje się uzupełnienia nylonowe – nie posiadają one elementów metalowych, więc ewentualne objawy uczulenia na nikiel są w ten sposób wykluczane.
Stomatopatie spowodowane występowaniem różnych metali w jamie ustnej pacjenta
Jeżeli w jamie ustnej pacjenta obecna są przynajmniej dwa różne metale, wówczas może dochodzić do tworzenia się ogniw elektrycznych przewodzących prąd na skutek różnicy potencjału dwóch metali. Ślinę można w takim układzie traktować jako elektrolit, który przenosi jony wyzwolone podczas reakcji chemicznej, jak zaszła pomiędzy rożnymi metalami. Prąd może wytwarzać się także w przypadku stykania się metalowych uzupełnień z przedmiotami metalowymi. Metale w jamie ustnej w wyniku leczenia stomatologicznego mogą być obecne jako wypełnienia ubytków – amalgamat, klamry i elementy zaczepowe protez częściowych, mostów, koron, wkładów koronowo-korzeniowych oraz implantów. Głównymi objawami są obrzęk i zaczerwienienie śluzówki, w niektórych przypadkach może dojść do podrażniania miazgi przez prąd, jeżeli elementem przewodzącym jest wypełnienie amalgamatowe. Dodatkowo pacjenci zgłaszają metaliczny posmak w ustach oraz pieczenie.
Jedynym wyjściem z sytuacji jest usunięcie różnych metali i używanie jedynie jednego w całej jamie ustnej. Wypełnienia amalgamatowe są w takim przypadku także usuwane i zastępowane kompozytami lub glasjonomerami (białe wypełnienia). Do czasu wymiany metali zachodzi konieczność zaprzestania używania uzupełnienia. Po usunięciu przyczyny jaką był nieprawidłowy dobór metali objawy szybko ustępują.
Stomatopatie psychogenne
Odczuwanie dolegliwości na tle psychogennym jest szczególną formą stomatopatii protetycznych. Grupa ta obejmuje wszelkie odczucia ze strony jamy ustnej negatywnie odbierane przez pacjenta, co ważne w tym typie nie występują zmiany miejscowe. Pacjenci podają, że dolegliwości pojawiły się wraz z początkiem używania pracy protetycznej. Osoby te najczęściej zgłaszają uczucie suchości i pieczenia lub ślinotok i objawy im podobne. Przypuszcza się, że do tego typu stomatopatii dochodzi w wyniku stanów depresyjnych i urazów psychicznych pacjenta, jednak nie zostało to dotąd naukowo wyjaśnione.
Terapia tego rodzaju dolegliwości nie jest prosta, ponieważ ustalenie przyczyny nastręcza problemów. Pacjenta można skierować na psychoterapie, niektórzy autorzy sugerują przepisanie łagodnie działających środków uspokajających, a także witamin z grupy B.
Bibliografia:
- Color atlas of oral diseases, George Laskaris, Thieme, 2003
- Complete dentures: a clinical manual for the general dental practitioner, Hugh Devlin, Springer, 2002
- Treatment of oral diseases: a concise textbook, George Laskaris, Thieme, 2004
- Immunopatologia orale, Fernando Gombos, PICCIN, 1999
